Biyografi

I. Çocukluk ve Eğitim Yılları (1890–1917)

Mustafa Şokay, 25 Aralık 1890’da Sırderya eyaletine bağlı Narşokı kışlağında (günümüzde Kazakistan, Kızılorda bölgesi, Şieli ilçesi) dünyaya geldi. Zengin ve saygın bir aileden geliyordu — babası Şokay bi, bölgede tanınan, toplum işlerinde aktif rol alan bir kişiydi. Mustafa küçük yaşlardan itibaren zeki ve öğrenmeye hevesliydi. İlk eğitimini köy mollasından aldı, ardından Taşkent Erkek Lisesi’nde okudu. 1910 yılında St. Petersburg İmparatorluk Üniversitesi Hukuk Fakültesi’ne girerek burayı üstün başarıyla tamamladı.

Öğrencilik döneminde Rus aydınlarıyla ve Kazak toplumunun önde gelen isimleriyle — Alikhan Bökeyhan, Ahmet Baytursınulı, Mirjakıp Dulatulı — yakın ilişkiler kurdu. Bu yıllarda Rus İmparatorluğu’nun milliyet politikasını eleştirel bir gözle değerlendirdi ve Türk halklarının birliği fikrini benimsedi.

II. Siyasi Mücadele ve Türkistan Özerkliği (1917–1918)

1917 Şubat Devrimi, Rusya’nın siyasi yapısını kökten değiştirdi. Bu gelişmeyi milletinin bağımsızlığı için bir fırsat olarak gören Mustafa Şokay, Türkistan bölgesinin özerkliğini savunmak için aktif çalışmalara başladı. Kasım 1917’de Hokand’da düzenlenen genel Müslüman kongresinde Türkistan Özerkliği ilan edildi ve Şokay önce dışişleri bakanı, ardından başbakan seçildi.

Ancak bu özerklik uzun sürmedi: 1918 Şubat’ında Kızıl Ordu Hokand’ı işgal ederek hükümeti zorla dağıttı. Binlerce sivil hayatını kaybetti. Mustafa bu katliamdan sağ kurtulup Taşkent üzerinden gizlice Kafkasya’ya geçti. Bu olay, onun uzun sürgün hayatının başlangıcı oldu.

III. Sürgün Yılları (1919–1941)

1919–1921 yılları arasında Mustafa Şokay, Gürcistan’da yaşayarak Sovyet yönetimine karşı mücadelesini sürdürdü. Bu dönemde Gürcü, Azerbaycanlı ve Türk aydınlarıyla yakın işbirliği yaptı. Sovyet ordusunun Gürcistan’ı işgal etmesinin ardından eşi Maria Gorina ile birlikte önce Türkiye’ye, ardından Fransa’ya göç etti.

Paris’te yaşadığı yıllarda Şokay, Sovyet sömürge politikasını eleştiren yüzlerce makale kaleme aldı. Ayrıca şu dergileri kurdu ve yayınladı:

• “Yeni Türkistan” — 1927’den itibaren İstanbul’da;

• “Yaş Türkistan” — 1929–1939 yılları arasında Berlin’de.

Bu yayınlar aracılığıyla Türkistan halklarının özgürlüğünü, kültürel bütünlüğünü ve milli bilincini savundu. Makalelerinde dil, eğitim, din ve bireysel özgürlük konuları önemli yer tuttu. 1935 yılında Paris’te Fransızca olarak “Sovyet Hakimiyetinde Türkistan” adlı eserini yayımladı.

IV. Son Yılları ve Ölümü (1940–1941)

İkinci Dünya Savaşı başladıktan sonra Alman yetkililer Mustafa Şokay’ı Berlin’e davet etti. Ona, esir düşen Türk halklarından askerlerin durumunu inceleme ve yardım etme görevi verildi. Ancak bu yolculuk onun son seyahati oldu.

Aralık 1941’de Mustafa Şokay, Berlin’de esrarengiz bir şekilde hayatını kaybetti. Bazı kaynaklar zehirlendiğini, bazıları ise tifüsten öldüğünü ileri sürer. Kesin ölüm nedeni hâlâ bilinmemektedir.

V. Mirası ve Günümüzdeki Değerlendirmesi

Mustafa Şokay, hayatını milletinin özgürlük mücadelesine adayan bir şahsiyettir. Fikirleri, bugün Türk dünyasının manevi bağımsızlığının temel taşlarından biri olarak kabul edilir. Kazakistan’da okullar, cadde ve eğitim kurumları onun adını taşır. Kızılorda ve Paris’te anıtları bulunmaktadır. Eserleri 12 cilt hâlinde yayımlanmış, birçok belgesel ve bilimsel çalışma hazırlanmıştır.

Mustafa Şokay’ın hayatı, özgürlük ve adalet uğruna verilen mücadelenin sembolüdür.