Өмірбаяны
I. Балалық шағы мен білім алуы (1890–1917)
Мұстафа Шоқай 1890 жылы 25 желтоқсанда Сырдария губерниясына қарасты Наршоқы қыстауында (қазіргі Қызылорда облысы, Шиелі ауданы) дүниеге келген. Ол дәулетті әрі беделді әулеттен шыққан — әкесі Шоқай би өңірге танымал, ел ісіне араласқан адам болған. Мұстафа жастайынан зерек, білімге құштар болып өседі. Алдымен ауыл молдасынан сауат ашып, кейін Ташкенттегі ерлер гимназиясында оқиды. 1910 жылы Санкт-Петербургтегі Императорлық университеттің заң факультетіне түсіп, оны үздік аяқтайды.
Студент кезінде ол орыс зиялыларымен, сондай-ақ қазақтың алдыңғы қатарлы тұлғаларымен (Әлихан Бөкейхан, Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатұлы) байланыс орнатып, ұлттың болашағы туралы пікірталастарға қатыса бастайды. Осы жылдары Мұстафа Ресей империясының ұлт саясатына сын көзбен қарап, түркі халықтарының бірлігі идеясын қалыптастырады.
II. Саяси күрес және Түркістан автономиясы (1917–1918)
1917 жылғы Ақпан төңкерісі Ресейдің саяси құрылымын өзгертті. Сол сәтті ұлттың тәуелсіздігіне мүмкіндік деп білген Мұстафа Шоқай Түркістан өлкесінің дербестігін қорғауға белсене кірісті. 1917 жылдың қарашасында Қоқан қаласында өткен жалпы мұсылмандар құрылтайында Түркістан автономиясы жарияланып, Мұстафа Шоқай оның сыртқы істер министрі, кейін премьер-министрі болып сайланды.
Алайда бұл үкімет ұзақ өмір сүре алмады: 1918 жылдың ақпанында Қызыл армия Қоқан қаласын басып алып, автономия үкіметін күштеп таратты. Мыңдаған бейбіт тұрғын қаза тапты. Осы қырғында Мұстафа аман қалып, Ташкент арқылы Кавказға жасырын өтті. Бұл оқиға оның эмиграциядағы күрес жолының басталуы еді.
III. Эмиграциядағы өмірі (1919–1941)
1919–1921 жылдары Мұстафа Шоқай Грузияда тұрып, Кеңес билігіне қарсы күресті жалғастырды. Ол сол кезеңде грузин, әзербайжан, түрік зиялыларымен тығыз байланыста болды. Грузия Кеңес әскерлері тарапынан басып алынған соң, ол зайыбы Мария Горинамен бірге Түркияға, кейін Францияға қоныс аударды.
Парижде өмір сүрген жылдары Мұстафа Шоқай шетелдік басылымдарда жүздеген мақала жариялап, кеңестік отаршыл саясатты әшкереледі. Ол бірнеше журналдың негізін қалаушысы әрі редакторы болды:
- “Жаңа Түркістан” (Yeni Turkistan) – 1927 жылдан бастап Стамбұлда;
- “Жас Түркістан” (Yash Turkistan) – 1929 жылдан 1939 жылға дейін Берлинде.
Бұл журналдар арқылы Мұстафа Шоқай Түркістан халықтарының азаттығы мен мәдени тұтастығын насихаттады. Оның мақалаларында ұлттық сана, білім, тіл, дін және адам еркіндігі мәселелері басты орын алды. Сондай-ақ, ол 1935 жылы Парижде француз тілінде “Советтер билеген Түркістан” атты еңбегін шығарды.
IV. Соңғы жылдары және қаза болуы (1940–1941)
Екінші дүниежүзілік соғыс басталғанда Мұстафа Шоқай немістер тарапынан Берлинге шақырылды. Оған тұтқынға түскен түркі халықтарының жағдайын зерттеу және оларға көмек көрсету тапсырылған еді. Алайда бұл сапар оның соңғы жолы болды.
1941 жылы желтоқсан айында Мұстафа Шоқай Берлинде жұмбақ жағдайда көз жұмды. Кей деректер оның уланғанын айтады, кейбір зерттеушілер сүзек ауруынан қайтыс болды дейді. Нақты себебі әлі күнге дейін анық емес.
V. Мұрасы және бүгінгі бағалануы
Мұстафа Шоқай — ұлтының азаттығы жолында өмірін арнаған тұлға. Оның идеялары қазақ және жалпы түркі әлемінің рухани тәуелсіздігіне бағытталды. Бүгінде Қазақстанда оның есімімен мектептер, көшелер, оқу орындары аталады. Қызылорда мен Парижде ескерткіш орнатылған. Еңбектері 12 том болып жарық көрді, көптеген ғылыми зерттеулер мен деректі фильмдер түсірілді.
Мұстафа Шоқайдың өмірі — азаттық пен әділдік жолындағы күрестің символы.